نکاتی مهم در زمینه نگارش پایان نامه

نگارش و دفاع از پایان‌نامه یکی از شرایط فراغت از تحصیل در دوره‌های تحصیلات تکمیلی‌(کارشناسی ارشد و دکتری) است. پایان‌نامه درواقع گزارشی مفصل از پژوهشی مستقل است،که‌با نظارت استادان راهنما و مشاور، از سوی دانشجو اجرا و در نهایت نوشته شده است (منصوریان، ۱۳۸۹.ص ۷۸)[۱]. دوران کارشناسی ارشد معمولاً نخستین تلاش جدی فرد برای انجام یک پژوهش ساختارمند به شمار می‌آید. از این رو، مانند هر کار دیگری که برای نخستین بار انجام شود، هراس و سختی‌های خاص خود را دارد. نظام آموزشی دستوری و مبتنی بر محفوظات، ناآشنایی با فرآیند پژوهش و همچنین کسب نکردن مهارت عملی لازم برای انجام پژوهش در دوران کارشناسی ارشد (در درس روش تحقیق و سمینار پژوهش) از جمله دلایل این امر است. این سختی با سخت‌کوشی زیر نظر اساتید راهنما و مشاور کاسته می شود اما کم صبری دانشجو و توجه ناکافی استادان و همچنین نظارت ضعیف دستگاه های مربوطه سبب شده تا بسیاری از افراد به دنبال راهی برای شانه خالی کردن از زیر بار این مسئولیت باشند. رشد قارچ‌گونۀ بنگاه‌های پایان‌نامه‌‌سازی، نگارش پایان‌نامه‌های بی‌کیفیت و تکراری از نمونه‌های این بی‌توجهی و بی‌مسئولیتی است.

غرض از آنچه گفته شد، نه نصیحت یا دفاع و یا پرداختن به مشکلات نظام آموزشی تحصیلات عالی نیست که نه در تخصص نگارنده است و نه مجال آن اینجا. مقصود از نگارش این مطلب، تشویق به ممارست در پژوهش و نگارش پایان‌نامه و تلاش برای نشان دادن ارزش‌ها و زیبایی‌های این مسیر است. تلاش شده تا تجربیاتی که طی نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد، کم و بیش بدان دست یافتم و به نظر رسید بازگو کردن آنها برای دیگر دانشجویانی که پای در این گام می‌گذارند خالی از لطف نباشد، به اشتراک گذاشته شود. به این امید که بیشتر قدر موقعیت خاص، تکرار نشدنی و اوکازیونی که در اختیار دارند را بدانند و از لحظه لحظۀ آن بهره بجویند.

این تجربیات و دریافت‌ها در سه بخش پیش، درجریان و پس از انجام پایان‌نامه ارائه شده‌است. برخی از موارد در بخشهای مختلف همپوشانی داند و از این رو نمی توان تفکیک و خط‌کشی روشنی میان آنها قائل شد. تلاش بر این بوده است که به نکات ضمنی و جزئیات بیشتر پرداخته شود و از موارد تکراری و بدیهیات و اصولی که در متون دیگر به آن اشاره شده تا حد ممکن پرهیز گردد.

الف. پیش از نگارش پایان‌نامه (طرح مسأله، تدوین پروپزال)
منظور از این بخش اموری است که دانشجو پیش از آغاز به نگارش رسمی پایان‌نامه، با آن سر و کار دارد. مانند یافتن موضوع، بیان مسأله و تدوین پروپزال. همانطور که پیش‌تر عرض شد، ممکن است هریک از این موارد با بخشهای دیگر همپوشانی داشته باشند و ذکر آن به معنی محدود بودن به آن بخش خاص نیست.

۱. برنامه‌ریزی: نگارش پایان‌نامه کارشناسی ارشد بایستی در مدت زمان مشخصی به انجام برسد. تخطی از این مهم موجب کسر نمره و به طول انجامیدن دوران تحصیل می‌شود. از این رو دانشجو موظف است برای انجام به موقع بخش‌های مختلف برنامه‌ریزی دقیق داشته باشد. کاری که شاید پیش از این دوران، به این شکل انجام نشده است. دانشجو باید تخمینی از مدت زمان انجام هر بخش داشته باشد و برای انجام هربخش برنامه‌ریزی نماید. از سوی دیگر دانشجو باید بر اساس برنامۀ کاری استاد راهنما و مشاور خود نیز برنامه‌ریزی داشته باشد و شیفت کاری، تعطیلات و فرصت مطالعاتی ایشان را نیز در برنامه خود لحاظ کند. ازا ین رو دانشجو به خوبی با انعطاف در برنامه‌ریزی آشنا می‌شود و به خوبی برنامه‌ریزی را در جریان پژوهش تمرین می‌کند.

۲.مدیریت زمان: دانشجوی کارشناسی –به طور معمول- اوقات فراغت زیادی دارد و بجز درس خواندن (آنهم عمدتاً در شب امتحان!) با خاطری آسوده می تواند به امور فوق برنامه بپردازد. در دوره کارشناسی ارشد با فرصت محدود پیش رو چه در دوران تحصیل (دو سال) و چه زمانبندی برای کار و تحصیل، این اوقات عمدتاً صرف جستجو و مطالعه برای پایان‌نامه می‌شود. از سوی دیگر، در طول انجام پایان‌نامه، دانشجو مدام نیازمند کنترل فرصت گذشته و باقی مانده است. این مورد از شروع پایان‌نامه تا روز دفاع و مدیریت زمان ارائه پایان‌نامه در مدتی کوتاه همراه دانشجو است. اگر زمانبندی مناسبی برای این کار وجود نداشته باشد دانشجو زمان زیادی را از دست می‌دهد و از انجام تکالیف درسی و مطالعه باز مانده و دچار مسائل زیاد می‌شود. تنها راه پیشگیری از این مشکلات، با یک برنامه‌ریزی مناسب با زمانبندی دقیق قابل حل است.

۳.تفکر انتقادی: کسانی که از تفکر انتقادی برخوردارند می توانند امور پیرامون خود را با ذهنی باز و منعطف و از دریچۀ علم و منطق بنگرند و دانش خود را پیوسته گسترش بخشند. فرد در این مسیر علاوه بر اندیشۀ خویش، از منابع اطلاعاتی هم استفاده می‌کند اما همواره این آمادگی را دارد که محتوای این منابع را نیز با نگاهی انتقادی بنگرد و صرفاً پذیرای هرچه می‌خواند و می‌شنود نباشند. اولین گام برای یافتن موضوع و نگارش پیشنهادۀ (پروپزال) پژوهش، نگاه انتقادی به پژوهش‌های پیشین است تا به این وسیله کاستی‌های موجود شناسایی و راهکارهای آن در قالب پژوهش جدید ارائه شود. تا پیش از این دانشجو مطالب را با اعتماد تمام و کمال و متقن و مدقن پنداشتن آنها می خوانده و آن‌ها را به حافظه می‌سپرده است اما با گام نهادن در وادی نگارش پایان‌نامه، در وهله نخست باید با «نگاه انتقادی» منابع را مطالعه کند. این نگاه در یافتن موضوع و در ادامه در استنتاج از پیشینه‌های پژوهش و حتی بحث و نتیجه‌گیری نیز از ملزومات انجام پایان‌نامه خواهد بود.

۴.تفکر خلاق: شاید شما هم با پایان‌نامه‌هایی برخورد کرده باشید که با دیدن آن به خودمان می گوییم: «چطور این موضوع یا روش به ذهن من نرسید؟» گاهی جنبه‌ای خاص از موضوعی به نظر پیش پا افتاده یا تکراری، موردی برای پژوهش می‌شود که بسیار بکر و جذاب است. این امر نشان از توجه دقیق به زوایای پیدا و پنهان یک حوزه مطالعاتی و پرداختن به موضوع با تفکر دقیق و مطالعۀ عمیق است که باعث بالندگی ذهن و پرورش خلاقیت می‌شود و می‌تواند زمینه‌ساز اندیشه‌ورزی در بخش‌های مختلف پژوهش و حتی زندگی فردی باشد. انجام پایان‌نامه فرصت مغتنمی برای تقویت این توانایی است.

۵.مطالعۀ هدفمند: یکی از مهمترین یافته‌های دوران کارشناسی ارشد کاستن از سطح و پرداخت بیشتر به عمق است. این امر با خواندن منابع گوناگون مرتبط برای یافتن حوزۀ مورد علاقه آغاز می شود. مطالعه در حوزه پژوهش باعث کاستن از پراکنده خوانی و درنتیجه عمق بخشی به حوزۀ تخصصی دانشجو می‌شود. با مطالعۀ هدفمند به ویژه در تدوین و تشریح مسألۀ پژوهش، تبیین جایگاه پژوهش در دست انجام در میان انبوه پژوهش‌های پیشین و تشریح اهمیت و کاربست آن به بالاترین سطح می‌رسد. در این مسیر دانشجو می‌آموزد که از مطالب متعدد که با سرعت بسیار زیاد در دنیای اطلاعات رشد می‌کنند، بهترین‌ها را گزینش و مطالب نامرتبط یا تکراری را غربال کند. این توانمندی در مطالعۀ هدفمند در انجام پایان‌نامه تا حد زیادی تقویت می‌شود.

۶.کشف توانمندی‌ها و پتانسیل‌های ناشناخته: «هیچگاه به قدرت واقعی خود پی نخواهید برد مگر اینکه قوی بودن، تنها گزینه باقی برای شما باشد». این جمله به بهترین وجه، تصویرگر فضای ذهنی فردی است که از تنگنای پژوهش با موفقیت بیرون می‌آید. تنها در محیط عملی و موقعیتهای حساس است که توانمدیها و قدرت واقعی درون خود را کشف خواهیم کرد. گاهی اوقات وقتی به گذشته و کار انجام شده نگاه می کنیم، با خود می‌گوییم: «یعنی این کار را من انجام داده‌ام؟»، »چطور از پس آن برآمدم درحالی که در شروع کار به نظرم غیر ممکن می‌رسید؟». بسیاری از دانشجویان وقتی پایان‌نامه‌نویسی را شروع می‌کنند انجام چنان حجم کار را ناممکن می پندارند اما به مرور زمان با تلاش، ممارست، همکاری استاد(ان) راهنما و مشاور و برداشتن گامهای کوچک، فتح قله ها ممکن می شود. چالش‌ها و سنگلاخ‌های این مسیر موجب کشف توانایی‌ها و نیروهای بالقوۀ درونی می شود که تا پیش از آن فکر می کردیم فقط در وجود افراد دیگر است و برای ما دست یافتنی نیست.

۷.پیش‌بینی و ترسیم نقشۀ راه: اساساً تدوین پروپزال از این روست که پیش از آغاز پژوهش، مسیر پیش رو را تبیین و به نوعی پیش‌بینی کنیم. همچنین زمانی گمانی هوشمندانه در قالب فرضیه طرح می‌کنیم، وقتی روش پژوهش را می‌نویسیم و وقتی اهمیت و جایگاه و حتی محدودیت‌های پژوهش را در قالب پیشنهاده ارائه می‌کنیم در حقیقت دست به تدوین نقشۀ راه در بستر زمان و مکان با پیش‌بینی از آنچه در آینده رخ خواهد داد زده‌ایم. این امر سبب بررسی و مدنظر قرار دادن تمام عوامل معلوم و مجهول مورد پژوهش می‌شود. حتی در بسیاری موارد، برای مهار عوامل مداخله‌گر باید چاره‌اندیشی شود که خود موجب تقویت مهارت پیش‌بینی وقایع خواهد شد . پایان‌نامه فرصت مغتنمی برای تمرین و کاربست مجموعه‌ای از این توانایی‌ها است.

ب. در جریان انجام پایان‌نامه
پس از تصویب پروپزال دانشجو وارد مرحلۀ تدوین پایان‌نامه می‌شود. در این مرحله می‌بایست با توجه به آنچه در قالب پیشنهادۀ پژوهش به صورت نظری طرح‌ریزی شده عمل شود. این بخش مهمترین قسمت مسیر کارشناسی ارشد است. فرصت مغتنمی که دانشجو به صورت عملی با پژوهش دست و پنجه نرم می‌کند. این مرحله -یعنی تجربۀ عملی و ملموس یک پژوهش جدی- بزرگترین دستاورد این دوران شمار می‌رود. اما نباید از این فرصت خوب و ارزشمند به سادگی گذشت و ارزش‌های افزوده و فرصت‌‌های یادگیری بسیاری که این مسیر در اختیار می‌گذارد را نادیده گرفت. در ادامه به تعدادی از این فرصت‌ها و آموخته‌ها اشاره می‌شود.

۸.تعهد معنوی به موضوع پژوهش و تقویت توان بحث علمی: با تصویب پروپزال و دست به کار شدن برای انجام پژوهش و طرح آن در مجامع علمی درون‌رشته، در بسیاری از اوقات نقطه نظرات متناقض و بعضاً بنیان‌افکن به پژوهشگر ارائه می‌شود. گاهی اوقات دانشجو در میانۀ راه دلسرد می‌شود، پایان‌نامه‌اش را کاری عبث، تکراری و بی‌ثمر می‌پندارد و حتی گاهی کار را نیمه‌کاره رها و به سراغ موضوع دیگری می‌رود. وقتی علت را جویا می‌شویم، می بینیم که شخص یا اشخاصی به محض شنیدن عنوان یا موضوع پژوهش، او را به تمسخر گرفته یا تکراری و بیهوده بودن آن را القاء کرده‌اند. در این مواقع، همراهی و دلگرمی استاد راهنما و مشاور نقش بسیار مهم و تعیین‌کننده‌ای دارد. اما در نهایت این دانشجو است که باید از پس مسأله برآید. اگر تعهد و پشتوانۀ فکری و مطالعۀ قوی در فرد وجود نداشته باشد در پیمودن مسیر و پاسخ به منتقدان همیشگی با مشکل مواجه می‌شود. این امر خصوصا در پایان‌نامه هایی که در حوزه های نو و پیشرو انجام شود بیشتر است. از یاد نمی‌برم که روزی نزد یکی از اعضاء محترم هیأت علمی، با شنیدن حوزۀ کاری پایان‌نامه‌ام اساس کار را به زیر سوال برد و گفت چه دلایلی برای انجام این کار دارید؟ این سخن او در ابتدا موجب ناراحتی و اضطراب من شد اما با مرور دوبارۀ هدف و مسألۀ پژوهش با دلایل کافی در مقام پاسخگویی برآمدم. این کار ابعاد و اهمیت حوزۀ پژوهش را روشن و مرا در انجام پژوهش مصمم‌تر کرد. چنین اتفاق‌هایی اتفاقاً موجب تقویت توان بحث علمی و گفتگوی دانش مدارانۀ دانشجو خواهد شد.

۹.نظم‌بخشی و طبقه‌بندی مستندات: در طول مسیر انجام پایان‌نامه که از چند ماه تا چند سال به طول می‌انجامد، فایل‌های متعددی شامل متون فصل‌های مختلف، ویرایش‌ها و اصلاحات گوناگون توسط دانشجو و اساتید راهنما و مشاور تهیه می‌شود. بسیاری اوقات رفت و برگشت چندین و چندبارۀ فایل‌ها میان اساتید و صاحبنظران، دانشجو را دچار سردرگمی می‌کند. این امر خصوصاً در مواقعی که عنوانهای نامشخص مانند Doc، ۰۰۱، sec۱، Copy۱ و… روی فایلها گذاشته شود دردسرساز می‌شود. شاید در نگاه اول، این مسئله ساده و پیش پا افتاده به نظر برسد اما بی توجهی به آن وقت و انرژی زیادی از پژوهشگر می برد و حتی ممکن است منجر به دوباره و چندباره‌کاری بشود. کسی که تجربۀ کافی داشته باشد و به این نکته توجه کند بدون آزمون و خطا و می تواند انبوه فایل‌های موجود را مدیریت کند. برای این کار به توصیۀ استاد راهنمایم، فایلها را با چنین قانون نانوشته‌ای نامگذاری می‌کردیم: تاریخ (بدون فاصله میان اعداد)- نام فرد(پژوهشگر، ویرایشگر)- نام فصل یا بخش مربوطه. بعنوان مثال: ۹۱۰۹۱۲- Pazooki- Questionnaire . همچنین اگر ویرایشی توسط هر فرد صورت می گرفت که نیاز به بررسی داشت و هنوز تأیید نشده بود (در قالب Track Changes نرم افزار MS Word)، نام فایل به این صورت تغییر می کرد: ۹۱۱۰۰۱- Zabedini ed- Questionnare به این ترتیب فایل‌های مرتبط با یک موضوع به ترتیب تاریخ و با مشخص بودن روند انجام هر کار توسط دانشجو یا استاد راهنما/مشاور مرتب می شدند و با یک مرور ساده روند کارها و یافتن فایل مورد نظر ممکن می‌شد. این رویکرد از همان زمان نهادینه شد و هم اکنون نیز در دیگر مکاتبات و مراودات کاری استفاده می شود و مدیریت و دسترسی به انبوه فایلها را بسیار ساده می کند که برایم یکی از یادگاری‌های ارزشمند آن دوران است.

۱۰.شکیبایی: بارها و بارها پیش آمده که بخشی از کار معطل تأیید یا یک ابراز نظر سادۀ استاد راهنما، مشاور، مشاور آماری یا افرادی که برای روایی و پایایی با آنها مکاتبه می‌شود، است تا انجام بخش بعد امکانپذیر شود. دانشجو مایل است که هرچه زودتر پاسخ بگیرد و کارش انجام شود. اما طرف مقابل ممکن است به دلایل کاری یا شخصی این امکان را نداشته باشد و کار دانشجو مدتی موقف می‌شود. بسیاری از دانشجویان در این موارد عصبانی شده و با تماس‌های مکرر تلفنی، ایمیلی و یا حضوری خواهان تسریع در انجام کار می‌شوند که ممکن است موجب دلخوری یا انجام سطحی و سرسری درخواستشان بشود. گاهی نیز این عدم هماهنگی مشکلات بیشتری به دنبال خواهد داشت. حتماً با پایان‌نامه‌هایی مواجه بوده‌اید که بر سر چنین مسائلی به مشکل برخورده و بعضاً تغییرات بنیادی در چیدمان پایان‌نامه بوجود آمده است و دانشجو مجبور به دوباره‌کاری همراه با فشار عصبی زیاد شود. فلذا بهتر است فرد تمرین کند که به جای تمام واکنش‌های دیگر یک کار کند: “صبوری”. دانشجو می‌آموزد که به جای حرص و جوش و نزاع پنهان و آشکار با اساتید دست اندرکار پایان‌نامه و همچنین انتظارهای بیجا (نک: پژوهش‌های خلق‌الله‌پایه)، صبر و حوصله به خرج بدهد و در برنامه ریزی خود زمانی را برای “انتظار” در نظر بگیرد تا منجر به تبعات جانبی ناخوشایند نشود. چنین تمرینی می‌تواند در جنبه های دیگر زندگی حرفه‌ای فرد نیز اثربخش باشد.

۱۱.تعامل بین فردی و ارتباطات: بسیاری از دانشجویان هستند که از خیر نقطه نظر کاربران می‌گذرند چرا که حوصلۀ سرو کله زدن و به اصطلاح منت کشیدن افراد را ندارند. شاید شما هم این توصیه که «روش پژوهشی را انتخاب کن که تعامل کمتری با افراد داشته باشی» را شنیده باشید. از سوی دیگر، کاربران نیز چندان تمایلی برای اختصاص بخشی از زمان خود برای ابراز نظر در قالب پرسشنامه ندارند. پژوهشگر در این مواقع باید راه چاره‌ای بیابد تا نتیجه مطلوب حاصل شود. در زمان تکمیل بخشی از داده‌های پایان‌نامه‌ام، حدود یک هفته با فهرستنویسان محترم بخش پردازش و فناوری اطلاعات کتابخانه ملی در ارتباط بودم و ایشان دو مرتبه (در دو مرحله) پرسشنامه‌ای نسبتاً مفصل را تکمیل کردند. می‌دانستم که تکمیل پرسشنامه با توجه به فرصت محدود و مشغلۀ فراوان ایشان کار دشواری است. به پیشنهاد یکی از دوستان هدایای کوچکی تهیه شد تا پس از تکمیل پرسشنامه به این عزیزان تقدیم شود. این کار علاوه بر همکاری بیشتر در تکمیل پرسشنامه‌ها باعث ایجاد دوستی میان ما شد.

۱۲.یادگیری مطالب جنبی: حتما شنیده اید که می گویند فلان جماعت کار نمی کنند مگر زور بالای سرشان باشد. یکی از همان زورهای بسیار ارزشمند الزام های فعالیتهایی است که در قالب پایان‌نامه به دانشجو تحمیل می شود. تسلط بیشتر بر مجموعه آفیس یکی از آنهاست که در خلال تدوین پایان‌نامه با مسائل متعددی بر سر راه پیش می آید آموخته های بسیاری برای دانشجو دارد که یادگیری آن حتی در بسیاری ازکلاسها و کتابها به چنین شکل عملی میسر نخواهد بود. از آن جمله: فصل بندی و صفحه آرایی، تهیه فهرست مندرجات، چک باکس، تهیه اسلاید، مأخذ و پانویس نویسی خودکار، بک آپ گیری. همچنین ویراستاری و حتی آمار مقدماتی برای بیرون کشیدن گلیم خود از آب هم لازم است. جستجوی پیشرفته و حتی چگونگی دست یابی به مقالات غیررایگان از پایگاه ها! نیز مخصوصا در مرحلۀ یافتن موضوع و پیشینۀ پژوهش با تمرین بسیار، نکات ارزشمند و توانمندی زیادی به دانشجو می بخشد.

۱۳.حساس شدن به فعالیتهای جاری رشته: منظور از این حساسیت نوعی رصدگری علمی است. بخشی از این حساسیت در تعیین موضوع پژوهش است که پژوهشگر باید با حساسیت به روند جاری در رشته خود کاستی‌های پژوهشی را شناخته و در پایان‌نامه در صدد رفع آن برآید. همچنین یکی از بخش‌های پایان‌نامه که تا بخش نتیجه‌گیری هم ادامه دارد، تکمیل و به‌روزرسانی پیشینه پژوهش و نگارش فصل ۲ پایان‌نامه است که در آن پژوهشگر جستجوهای لازم را انجام می‌دهد و یافته‌ها را دسته بندی و ارائه می‌کند اما کار به اینجا ختم نمی‌شود. چه بسا در روز دفاع از پژوهش‌هایی که در طول دوران انجام پایان‌نامه به انجام رسیده و از دید پژوهشگر مغفول مانده سوال شود. بنابر این پژوهشگر باید رصدگر مستمر حوزۀ پژوهشی خود باشد و در این مورد، حساسیت به خرج بدهد تا کارهای خوب و همراستا با پژوهش از نظر دور نماند.

۱۴.ارزیابی متون و منابع: دانشجو در طول کار خود با منابع بسیاری در پژوهش رو برو می شود. مطالبی اعم از مقاله علمی پژوهشی تا مصاحبه و یادداشت روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها که هریک ممکن است در بخشی از کار به دانشجو کمک کنند. این که کدام یک از منابع برای کارکرد خاص در طول پژوهش با ارزش است و چگونه می‌توان از آن بهره گرفت را تنها به مدد انجام پژوهشی جدی در قالب پایان‌نامه می‌توان آموخت. بسیاری از مطالبی که در درس مرجع‌شناسی و ارزیابی منابع اطلاعاتی آموزش داده شده به صورت عملی در پایان‌نامه تمرین می‌شود. حتی گاهی لازم است دوباره به منابع مربوط به آن درس رجوع کنیم و بیش از پیش بر آن مسلط شویم تا سره از ناسره تمیز داده شود.

۱۵.محافظت از داشته‌ها: همیشه چند پشتیبان از هر فایل پایان‌نامه خود ذخیره کنید. این توصیه را از کسانی که کار پژوهشی به‌ویژه در بازه‌های زمانی طولانی انجام می‌دهند خواهید شنید. اگر یک بار کل فصل یک تا سه پایان‌نامه‌تان در حمله‌ناگهانی یک ویروس کله‌گنده در رایانه‌تان روی هوا رفت این پند را کاملاً جدی خواهید گرفت!

۱۶.آشنایی و همکاری با انجمن‌های حرفه‌ای و گروه‌های بحث تخصصی: یکی از مزایای ارزندۀ پایان‌نامه شناخت گروه‌های بحث مرتبط با پژوهش، انجمن‌های علمی و صاحبنظران در حوزه تخصصی است. آشنایی با انجمن‌های حرفه‌ای، افراد سرشناس و صاحبنظر هر حوزه را به شما می‌شناساند، از همایش‌های جدید مطلع می‌شوید و عناوین مجلات و مقالات تازه منتشر شده در آن حوزه را در اختیار خواهید داشت. در ضمن می‌توانید سوالاتی که در طول پژوهش با آنها مواجه می‌شوید را بی‌واسطه از متخصصان یا پژوهشگران دیگر در آن حوزه بپرسید. تجربه نشان داده که در اکثر مواقع بسیار سریع و کامل به سوالات شما پاسخ می دهند. در عین حال می‌توانید جزئیات پژوهش خود را در اختیار آنها بگذارید و بدین ترتیب در فرآیند علمی حوزه کاری خود سهیم شوید.

۱۷.نامه‌نگاری و مکاتبات رسمی: حتما در طول پایان‌نامه به این موقعیت برمی خورید که بخواهید سوالی از استادان بپرسید، پرسشنامه پژوهش را برای روایی و پایایی برای کارشناسان بفرستید، پایان‌نامه را برای بازبینی برای افراد صاحب نظر ارسال کنید یا … در تمام این موارد لازم است که مکاتبات رسمی و نامه نگاری علمی را به خوبی بشناسید. شیوه این مکاتبات با سبک و سیاقی که برای دوستان و همکلاسی‌ها می‌نوشتید تفاوت دارد. متأسفانه بسیاری از دانشجویان این مورد را رعایت نمی‌کنند که باعث می‌شود پاسخ مطلوبی دریافت نکنند. استفاده از ادبیات شکسته یا بیش از حد صمیمی، استفاده از حروف انگلیسی در زبان فارسی (فینگلیش)، عدم درج موضوع (subject) برای ایمیلها، اشکال تایپی یا املائی و … از جمله مواردی است که باعث تحقیر و یا حداقل تنزل درجۀ دانشجو (و بعضاً اساتید همکارش) می شود. برخی استادان پیش از آغاز به پژوهش دستنامه‌ای در اختیار دانشجویانشان قرار می‌دهند تا ضمن استفاده از اسلوب تعریف شده و معین برای مکاتبات، اصول بنیادین ارتباط علمی و رسمی را آموخته شود.

۱۸.تمرین مکاتبات بین‌المللی: هرچند بیشتر مکاتبات و مراودات دانشجویان داخلی با اساتید و متخصصان داخلی است اما زمانی که فردی بخواهد پا از حیطۀ داخلی فراتر بگذارد و با جامعه بین‌المللی در ارتباط باشد می بایست اصول این تعاملات را بیاموزد. شناخت اصطلاحات و واژگان مناسب، شیوه پیگیری، ساختار نامۀ‌الکترونیکی و … موارد مرتبط با این مورد را شامل می‌شوند. به تجربه دریافته‌ام که غالب متخصصان خارجی درصورت رعایت این نکات در مکاتبات علمی، جامع و سلیس و فوری به ایمیلهای خود پاسخ می‌دهند (بعضا بسیار سریعتر از اساتید و متخصصان داخلی) و بدون درنظر گرفتن جایگاه و سطح تحصیلات دانشجو، به انجام هرچه بهتر پژوهش کمک خواهند کرد.

۱۹.مهار خودمحوری و تمرین تعامل: یکی از تفاوت‌های اساسی پایان‌نامه با پژوهش‌های دیگر، تعدد افرادی است که با هم همکاری می‌کنند. استادان راهنما، مشاور، مدیر گروه از بدو پژوهش و استاد (ان) داور و ناظر (ان) گروه در مراحل بعدی با دانشجو در ارتباط خواهند بود. ارتباط با این افراد آنهم در مدت زمانی نسبتاً طولانی، از یک سو تمرینی برای ارتباط رسمی و در عین حال دوستانه با اساتید است و از سوی دیگر ملزومات، تعهدات و سختی‌های خاص خود را دارد. به تجربۀ برخی از همکلاسی‌هایم، ناهماهنگی استاد راهنما با مشاور یا دانشجو با یکی از اساتید و یا اساتید با مدیر گروه و… مشکلات زیادی را به وجود آورد که حتی بعضی دانشجویان پایان‌نامه را نیمه‌کاره رها کرده و یا مجبور به تغییر اساتید همکار خود شده‌اند. دانشجو با مهار خود محوری، خودبینی، لجاجت و بهره‌گیری از تجربۀ اساتید همراه، از این چالش‌ها در امان خواهد بود.

۲۰.شناخت اصول اخلاق علمی و حق مؤلف: استناد به آثار دیگران در نوشته‌های علمی اصلی اساسی است و یکی از زمینه‌های اصلی در ارزیابی روند پژوهش به حساب می‌آید انطباق استنادهای درون متنی با فهرست مأخذ نیز یکی از اصلی‌ترین دستاویزهای داوران در جلسۀ دفاع است. یک فرد تا خودش پژوهشی جدی (مثل پایان‌نامه) انجام نداده باشد و زحمات آن را درک نکرده باشد آنچنان که باید به اهمیت حق مولف واقف نخواهد شد. رعایت حق مولف و استناددهی یک اصل و قانون در نگارش محسوب می‌شود. هر جمله و هر خط درج شده در پایان‌نامه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد تا مشخص شود از اصالت برخوردار باشد و در صورت هر ادعا، به منبع آن اشاره شود. از این رو دانشجو در می یابد که خوب نوشتن اگرچه لازم است اما کافی نیست. این نکته حتی در درج گویه‌های پرسشنامه، برداشت ذهنی از یک متن و نتیجه‌گیری از مباحث نیز باید مد نظر گرفته گیرد و حق افراد در نوشته ادا شود. یکی از وظایف استاد راهنما و مشاور یادآور شدن و نهادینه کردن حق مولف و یکی از بزرگترین دستاوردهای پایان‌نامه، دریافت اهمیت و رعایت اخلاق پژوهش است.

۲۱.عمق‌بخشی در عین وسعت‌نگری: تا پیش از پایان‌نامه ارزیابی خاصی بر مطالب خوانده شده صورت نمی‌گیرد. تکلیف کلاسی غالباً توسط استاد مربوطه ارزیابی می‌شود و غالباً از دریچۀ نگاه یک داور به آن نگریسته نمی‌شود. در پایان‌نامه اما فرد موظف است که هم خوب بخواند و چیزی را از قلم نیاندازد و به صورت گسترده و جامع مطالعه کند. از سوی دیگر، بایستی از آنچه خوانده شده به خوبی استفاده کند پس آن را تحلیلی و عمیق می‌خواند. زمانی که در فصل ۵، میان یافته‌ها و پژوهش‌های پیشین که در فصل ۲ اشاره شده پیوند برقرار می‌شود این توانمندی به وضوح دیده می‌شود. هرچه فرد عمیق‌تر و گسترده‌تر (جامع و مانع) مطالعه کند در نگارش فصل ۵ و استنتاج نهایی از نتایج پژوهش خود موفق‌تر خواهد بود.

۲۲.تمرین نویسندگی: هر پایان‌نامه هرچقدر هم کمّی و سرشار از آمار و عدد و رقم باشد، بی نیاز از استنباط، بسط، توضیح و مهارت «نویسندگی» نیست. به قول یکی از دوستان، یافته‌های علمی و بن‌مایۀ پژوهش مانند مواد اصلی (مثلا گوشت و پیاز و سبزی) غذاست اما دارا بودن فن نوشتن و قلم توانا مانند نمک و فلفل و چاشنی و ادویه جات غذاست که بدون آن، غذا طعم و مزۀ مطبوع نخواهد داشت. همانطور که پیشتر گفته شد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در واقع تمرین عملی و جدی پژوهش است. تمرینی ساختارمند زیر نظر حداقل دو نفر از اساتید که موظف به همکاری و همیاری دانشجو هستند. بسط و توضیحات جامع و مانع، لزوم تحلیل یافته‌های نتایج، لزوم ارائۀ حرفهای «خود» به جای «دیگران» در فصل پنج از جمله عوامل کاستن از ترس و تمرین نگارش به صورت جدی و اصولی است.

۲۳.پرسش بی قید و شرط: در انجام پایان‌نامه حداقل دو نفر در قالب استاد راهنما و مشاور همراه دانشجو هستند. این دو نفر اساساً موظف به همراهی دانشجوی در انجام پژوهش هستند و دانشجو می تواند هرگونه سوال خود در فرایند پژوهش را با آنها در میان بگذارد. بسیاری از اوقات سوالات ذهنی دانشجو، خیلی خام و سطح پایین است. سوالاتی که جز در قالب پایان‌نامه ممکن است خود دانشجو هم خجالت بکشد که آن را بپرسد یا استادها به علت نشناختن دانشجو یا بدیهی دانستن موضوع از پاسخ به آن صرفنظر کنند. دوران پایان‌نامه، مجال دانش‌جویی و سوال بدون ترس است که فرصت بسیار مغتنمی است.

۲۴.کنترل قبض و بسط ذهن: غالب افرادی که دست به نگارش پایان‌نامه می‌زنند در زمان‌(ها)یی دچار قبض و بسط ذهن می‌شوند. به عبارت دیگر، گاهی فوران ایده و فکر دست می‌دهد که در مواردی نویسنده را به شاخه‌های دیگر و پژوهش‌های متعدد و بیشتر می‌کشاند (و حتی از مسیر اصلی منحرف می‌نماید) و گاه ذهن، به کویری تشنه و بی آب و علف تبدیل می‌شود که هیچ از آن نمی‌تراود. چه بسا دانشجو از پایان‌نامه و پژوهش و تحصیل دست بکشد و راه و سوی دیگری در پیش گیرد. در غالب این موارد استاد راهنما و مشاور دلسوز و کارکشته، به کمک دانشجو می‌آیند و او را از ورطۀ خطر می‌رهانند. گذر از این مراحل دانشجو را پخته و آبدیده می‌کند و توانایی مدیریت ذهن، اندیشه و زمان و اوضاع را به او می‌بخشد.

ج. پس از انجام پایان‌نامه (دفاع، فارغ‌التحصیلی و نگارش مقالات)
۲۵.خود ارزیابی و خودداوری: دانشجو، بزرگترین منتقد خود است چرا که بیشترین تسلط را بر جزئیات پایان‌نامه دارد. تا پیش از این ارزیابی دانشجو تنها توسط مدرس و در قالب امتحان پایان‌ترم انجام می‌گرفت اما در دورۀ کارشناسی ارشد به دلیل پیش‌رو داشتن رخدادی به اسم «دفاع» و افرادی به نام «داور»، ارزیابی شکل دیگری به خود می‌گیرد. دفاعی موفقیت‌آمیز خواهد بود که دانشجو پیش از آن روز، به بهترین نحو خودارزیابی کرده باشد، نقاط ضعف کار خود را از نگاه بیرونی (داور) شناخته و در صدد رفع آن بر آمده باشد. لازمه این امر، به دست آوردن نگاهی گشتالتی به موضوع، روش و نتایج پژوهش است. توانایی ارزیابی و خودداوری، داشتۀ ارزشمندی برای دانشجو، حتی پس از انجام پایان‌نامه و به ویژه در زمان نگارش و انتشار مقاله در مجلات خواهد بود.

۲۶.انصاف علمی و سوگیری: یکی از مباحث مهمی که در روز دفاع یا در روند پایان‌نامه مد نظر قرار می‌گیرد توجه پژوهشگر به نتایج واقعی و پیشگیری از قضاوت شخصی و سوگیری است. این امر گاهی با عنوان پیش داوری علمی و گاه به بی‌انصافی علمی تعبیر می‌شود. در پایان‌نامه این امر اهمیت دوچندان پیدا می‌کند چرا که سنگ‌بنای منش علمی دانشجو را در مسیر علمی شکل می‌دهد. پایان‌نامه، مجال درس‌آموزی در مکتب انصاف علمی زیر نظر استاد راهنما، مشاور و داوران زبده است.

۲۷.شناخت ارزش‌ها و حق سپاس: یکی از بخش‌های متداول در پایان‌نامه‌ها، صفحۀ تقدیر و سپاسگزاری است. این بخش به پاس قدردانی از زحمات استاد راهنما، مشاور و دیگر همراهان دانشجو در مسیر انجام پایان‌نامه مثل اعضای خانواده، دوستان، متخصصان و … تدوین می‌شود. گاه این تقدیرها شامل افرادی که در گردآوری داده‌ها با پژوهشگر همراه بوده‌اند هم می شود. مثلا سپاسگزاری از فهرستنویسان و ریاست کتابخانه ملی در پایان‌نامه‌ای که بر فعالیتهای فهرستنویسی کتابخانه ملی متمرکز است. این بخش به ظاهر ساده، تمرین توجه به جزئیات و تقویت دیدگاه قدرشناسانۀ نویسنده است و به وی می آموزد که اولا افرادی که در انجام پژوهش با وی همکاری داشته‌اند را بشناسد و همچنین حق سپاس از آنها را به جای آورد.

۲۸.پیشگیری از اطناب ممل و ایجاز مخل: با اینکه مطالب متعددی در موضوع یک پایان‌نامه منتشر شده و یا یافته‌ها و داده‌های بسیاری از پژوهش در روند پایان‌نامه به دست می‌آید اما پایان‌نامه سقف خاصی برای درج مطالب دارد و چه بسا بارها و بارها باید مطالب مرور شود تا حشویات آن حذف شود. این نکته در هر نوشته‌ای حائز اهمیت است اما تفاوت آن در پایان‌نامه آن است که دانشجو در قبال هر خط که در پایان‌نامه‌اش می‌نویسد باید پاسخگو باشد. هر جمله، می‌تواند دست‌آویزی برای سوال و به چالش کشیدن بشود. پس بهتر است با گزیده‌نویسی علاوه بر پیشگیری از زیاده گویی، زمینه گرفتن ایراد را به حداقل برساند. پایان‌نامه فرصتی برای تمرین کم‌گویی و گزیده گویی است. البته باید توجه داشت که این به معنای حذف ضروریات از متن نیست و نویسنده برای رساندن محتوای پیام خود باید به قدر کفایت و آنچنان که لازم است از کلمات استفاده کند و توضیح کافی ارائه نماید.

۲۹.تقویت اعتماد به نفس: خلق، قدرت می بخشد و قدرت، اعتماد به نفس. در غالب اوقات وقتی پایان‌نامه به انجام می‌رسد چه بسا خود دانشجو باورش نمی‌شود که از پس آن همه کار برآمده است. با دفاع از پایان‌نامه و مشخص شدن نقاط قوت و احیاناً کاستی‌ها، فرد بیش از پیش اعتماد به نفس «توانستن» پیدا می‌کند. چراکه می‌بیند با خلق محصولی علمی حرف‌های نویی در حیطۀ موضوعی خود زده و به عنوان حلقه‌ای واسط در جریان تولید دانش ایفای نقش کرده است. این حس مخصوصاً بعد از انجام پایان‌نامه، هنگامی که پژوهشگر به‌عنوان صاحب نظر یا صاحب اطلاع از نقشه علمی و حوزه تخصصی شناخته شود دوچندان خواهد شد.

۳۰.شناخت و تسلط بر حوزۀ موضوعی: اگر پژوهشگر به خوبی بر پیشینه پژوهش خود مسلط باشد، پژوهش را با دقت و حوصله انجام داده و نتایج پژوهش را به خوبی تعبیر و تفسیر کند، در پایانِ پایان‌نامه بر حوزه تخصصی، نقشه موضوعی و افراد صاحب نظر در آن حوزه واقف می‌شود. این دارایی ارزشمند با مطالعه مستمر و پیگیری مباحث جدید و به روزرسانی دانش تخصصی روز به روز عمیق‌تر و وسیع‌تر خواهد شد.

۳۱.آشنایی با مجلات تخصصی و داوری: یکی از کارهای مهم دانشجو بعد یا در مراحل پایانی انجام پایان‌نامه، انتشار مقاله است. اغلب دانشگاه‌ها گرفتن نمره کامل از پایان‌نامه را منوط به انتشار مقاله مستخرج از پایان‌نامه کرده‌اند. براین اساس دانشجو موظف است مجلات تخصصی رشته و حوزه کاری خود را به خوبی بشناسد تا به بهترین نحو برای انتشار مقاله اقدام کند. همچنین، برای انتشار مقاله، دانشجو ملزم به شناخت روند داوری، شاخصهای داوری و جریانات خاص حاکم بر انتشار مقاله در مجلات است. همراهی استاد راهنما و مشاور زبده و باتجربه در این راه کمک فراوانی به این تقویت این توانایی می‌کند تا دانشجو بتواند به نشر یافته‌ها و اشتراک دانش در حوزۀ پژوهشی خود بپردازد.

۳۲.تجزیه و تحلیل هزینه-سودمندی: در جادۀ پایان‌نامه دوراهی‌های بسیاری پیش پای دانشجو است. انتخاب میان موضوعات، انتخاب استاد راهنما و مشاور، نوع و روش پژوهش، چگونگی انتشار مقالات در همایش‌ها یا مجلات داخلی و خارجی و گزینش داده‌ها برای انتشار مقاله و استفاده حداکثری از داده‌ها برای ارائه در هریک از مقالات، همه و همه نیاز به تجزیه و تحلیل دقیق دارد که پایان‌نامه سبب آشنایی و تمرین آن است. دانشجو در نهایت به این توانایی می رسد که کدام محمل و مسیر بیشترین سودمندی و کمترین هزینه را در پیشبرد اهداف و دریافت نتیجه به دنبال خواهد داشت.

۳۳.تقویت مهارت‌های رایانه‌ای: یکی از مهارتهایی که در طول دوران پایان‌نامه به شدت تقویت می‌شود، مهارت‌های رایانه‌ای است. تهیه منسجم فایلهای واژه‌پردازی، صفحه‌آرایی گزارش پژوهش، تهیه فهرست مندرجات، ویرایش رایانه‌ای، ویرایش جدول‌ها و تصاویر، انتقال داده‌ها از پایگاه های اطلاعاتی یا نرم افزارهای گوناگون (مثل اندنوت، پژوهشیار و…) و حتی ریکاوری و بازگرداندن اطلاعات از جمله این مهارت‌ها به شمار می‌رود. با کمی اغماض می‌توان مهارتهای جستجو و بازیابی اطلاعات اطلاعات و تهیۀ مقالات خارجی از پایگاه های غیررایگان را هم در این دسته گنجاند. پایان‌نامه یکی از بهترین فرصتها برای تقویت و گسترش این مهارت‌هاست. مهارتهایی که تا ورطۀ عمل و مهلکۀ نیاز نباشد آنگونه که باید، درک نخواهد شد.

۳۴.بهره‌وری: استاد راهنمایم همیشه یکی از استادان به نام رشته را مثال می‌زدند که توانسته از تز خود ۱۰ مقاله استخراج کند. یکی از ویژگیهایی که با گذراندن پایان‌نامه کسب می شود افزایش توان بهره‌وری از داشته هاست به نحوی که با کمترین ریزش کاذب و داده های بی اثر یافته هایی ارزشمند منتشر نمود. استخراج انواع مقاله‌های پژوهشی و مروری از بخش‌های مختلف پایان‌نامه این توانمندی را تقویت می‌کند. با داشتن طرحی منسجم و عزمی قوی می‌توان به بهره‌وری از اطلاعات بخشهای مختلف پایان‌نامه می‌توان از آنها برای پیشبرد مرزهای دانش پرداخت.

۳۵.ایجاد شبکۀ غیر رسمی تخصصی: تعدادی از دوستانم افرادی هستند که در دوران پایان‌نامه با آنها آشنا شدم. برخی در تأمین منابع کمکم کردند، برخی در تعاملات حرفه‌ای برای نگارش پایان‌نامه و مقالات مستخرج از آن و برخی در رفع سوال‌ها و یا تکمیل پرسشنامه. این همکاری بعداً به صورت شبکه‌از تعامل افراد هم‌تخصص در آمد. مشابه چنین شبکه‌های همکاری تخصصی در همۀ حوزه ها کم و بیش وجود دارد و افراد با در اختیار قرار دادن تجربیات، منابع (مقاله، پایان‌نامه‌، کتاب، دستنامه و…) به دیگر پژوهشگران هم‌حوزه در انجام پژوهش یاری می‌رسانند. برخی دیگر نیز از جمله اساتید و صاحبنظران، در تعیین پایایی پرسشنامه یا برطرف کردن سوالاتی که در مسیر پژوهش به ذهن پژوهشگر می‌رسد یاری‌گر او هستند. این مورد شامل متخصصان و پژوهشگران خارجی نیز می‌شود که با سرعت، دقت و بدون توجه به فاصله فرهنگی و جغرافیایی یاریگر پژوهشگران هستند.

۳۶.تعهد در قبال حوزۀ تخصصی: پژوهشگر بعد از انجام پایان‌نامه نسبت به حوزه ای که در آن غور و تفحض داشته بایستی تعهد داشته باشد. این حس مسئولیت پذیری و تعهد در قبال موضوع و جریان پژوهش از جمله یافته های معنوی و بسیار با ارزش پژوهشگر خواهد بود. پژوهشگر با شناخت کاستی ها و مسیر موضوعی که برای پژوهش خود انتخاب کرده پیشنهادهای پژوهش را ارائه می دهد و از این حیث نیز نسبت به حیطه تخصصی خود تعهد می یابد. این امر خصوصا در پیگیری موضوعات پیشنهاد شده بعد از اتمام پایان‌نامه نمود پیدا می کند.

۳۷.تعهد در قبال پایان‌نامه: یکی از مسائل مهم پس از انجام پایان‌نامه، تعهد دانشجو در قبال کار انجام شده است. پژوهشگر نسبت به تمام آنچه به‌عنوان مسأله، پیشینه پژوهش، روش پژوهش و ابزاری که از آن استفاده کرده مسئول است. حتی نسبت به آنچه به‌عنوان یافته‌های پژوهش در بحث و نتیجه‌گیری و پیشنهادهای عملی و پژوهشی ارائه کرده مسئولیت دارد. چرا که پایان‌نامه می‌تواند ابزار اتخاذ تصمیم در سازمان‌ها و نهادهای مسئول گردد. توجه به این نکات، پژوهشگر را در محیط عملی فردی مسئول و متهد نسبت به فرایند دانش‌افزایی و تصمیم‌گیری بار می‌آورد. چیزی که در کلاس‌های درس نظری حاصل نمی‌شود.

۳۸.تقویت حس رقابت سازنده: پژوهشگر با مقایسۀ پایان‌نامه خود با دیگر پژوهش‌های انجام شده در حوزۀ تخصصی خود، به جایگاه کار خود واقف می‌شود. افراد متخصص در حوزه تخصصی هم با مقایسۀ پایان‌نامه‌ها، جایگاه دانشجو را در قیاس با دیگر پژوهشگران تعیین می‌کنند. این امر موجب افزایش انگیزۀ رقابت کیفی میان دانشجویان و در نهایت ارتقاء سطح علمی رشته و حوزه مورد نظر می‌شود.

۳۹.تصاحب جایگاه در حوزه تخصصی: معمولاً بعد از انجام پایان‌نامه و انتشار آن، دانشجو با آن سبک و سیاق در نگارش پایان‌نامه عجین می‌شود و به‌عنوان عضوی از جامعۀ حوزۀ تخصصی که پژوهش در آن صورت گرفته در‌می‌آید. در واقع می‌توان پایان‌نامه را سنگ محک یا شناسنامۀ علمی دانشجو دانست که پس از انتشار بدان شناخته می‌شود. هرچه پایان‌نامه با دقت و کیفیت بالاتری انجام گرفته باشد جایگاه رفیع‌تری برای پژوهشگر متصور خواهد بود. ناگفته پیداست که این امر به تلاش‌های بعدی و مطالعۀ مستمر دانشجو نیز بستگی دارد اما سنگ بنای آن در دورۀ کارشناسی ارشد و گذران پایان‌نامه گذاشته می‌شود.

۴۰.حرفی برای گفتن: در نهایت فردی که پایان‌نامه را به انجام می‌رساند در واقع صاحب «حرفی برای گفتن» می‌شود. چراکه ماه‌ها در یک حوزه تخصصی جستجو می‌کند، می‌خواند و می‌نویسد. از این رهگذر پس از اتمام این دوره نگرش متفاوتی به جهان حرفه‌ای خواهد یافت. نگاهی که با آنچه از طی این دوران کسب کرده عمیق‌تر خواهد بود. هر تجربه و آموخته‌ای هرچند کوچک، گنجی ارزشمند بر توشۀ دانشجو می‌افزاید که یاریگر او در مسیر پرپیچ وخم رو به تعالی خواهد بود.

آنچه ذکر شد تلاشی بوده است برای یادآوری و به خاطرسپاری دارایی‌هایی که برای هر دانشجو به مدد فرصت مغتنم پایان‌نامه به دست می‌آید؛ به این امید که دانستن آنها، مصائب را برای کسانی که پای در این راه می‌نهند و یا با مشکلات آن دست و پنجه نرم می‌کنند آسانتر کند و به چالش‌ها به چشم فرصت نگاه کنند. فرصتی که شاید اگر از قبل ارزش آن را درک کنیم از مسیر رسیدن به قله نیز لذت ببریم و پایان نامه را نه به قصد اتمام، که به قصد تجربه‌اندوزی از لحظه لحظه آن به انجام برسانیم.

منبع: لیزنا